جشن نوروز به مثابه سرمایه‌ی فرهنگی-اجتماعی اقوام و مردم ایرانی

آموزش — 25 ژوئن 2016

پردیس عامری-معناکاوی و پدیدارشناسی جشن‌ها و آیین‌هایی همچون مراسم نوروز در میان ایرانیان، جزئیات و دلایل برگزاری این مراسم، همچنین کارکردهای جشن‌ها و آداب خاص آن در میان اقوام ایرانی، امروزه که از یک سو با موج گسترده‌ی مهاجرین دور از سرزمین و از سوی دیگر با ورود غیر قابل کنترل عناصر مدرنیته به فرهنگ روبه‌رو هستیم، مسائل قابل تأملی هستند. به نظر می‌رسد که همواره این آیین‌ها نیاز به بازخوانی و مرور دارند تا ریشه‌های فرهنگ و سنن اقوام ایرانی استحکام خود را حفظ کنند و نسل‌های جدید هم که شاید دور از سرزمین ما باشند، از کارکردهای منطقی، فرهنگی، اجتماعی چنین پدیده‌هایی آگاه باشند تا بتوانند به صورت منطقی آن را مورد پذیرش قرار دهند و در استمرار این آیین نیکو بکوشند.
در میان افرادی که مهاجرت می کنند، حس نوستالژیک در برگزاری مراسم نوروزی برجسته‌تر دیده می‌شود و غالباً تلاش می‌کنند که سنت‌های نوروز را بسیار مفصل و با رعایت تمام جزئیات اجرا کنند. در واقع این جدیت که با هدف قطع نشدن ارتباط افراد با فرهنگ و هویت پیشین آنها است، به نوستالوژی نوروز تعبیر می‌شود. از این رو تا حدی دلایل برگزاری مراسم نوروز میان مهاجران و ایرانیان داخل کشور تفاوت دارد. از سوی دیگر، نوع برگزاری این مراسم هم در خارج از کشور و میان مهاجرین ناخودآگاه بیشتر با عناصر مدرنیته آمیخته می‌شود که این پدیده هم ناگزیر است. بسیاری خانواده‌های ایرانی مهاجر این باور را دارند که با مفصل برگزار کردن مراسم و جشن‌های آیینی نوروز به سبک فرهنگی ایرانی و تا جای ممکن رعایت دقیق اصول و آداب قوم خود، می‌توانند نه تنها ارتباط با هویت اصلی و جامعه‌ی پیشین خود را حفظ کنند، بلکه با به نمایش گذاشتن پدیده‌ی نوروز به مثابه آیینی که از اسطوره‌های فرهنگی و قومی آنها برآمده، در الگوسازی بومی فرهنگی برای فرزندان‌شان و جامعه‌ی جدید پیرامون‌شان هم اثرگذار باشند. در نگاه جامعه‌شناختی، مراسم و جشن‌های نوروزی، در حقیقت بر اساس رویکرد مبتنی بر ضرورت ایجاد و استمرار انسجام اجتماعی هستند که همان تعبیری است که دورکهایم هم از برگزاری مراسم دینی ارائه داده است. همان قدر که در جامعه‌ی ما که فرهنگ تا حد زیادی در مذهب ریشه دارد و با آن گره خورده، دین در اعیاد و مراسم مختلف عامل مهمی در یکپارچگی اجتماعی است، در باره‌ی آیین‌های نوروزی نیز این هم‌شکلی و اجرای هم‌زمان، همراه با مراسم و جزئیاتی که تقریباً در همه‌ی اقوام ایرانی همه جای دنیا مشترک هستند، در مسیر انسجام و همبستگی اجتماعی کارساز است. ایرانیان داخل کشور تمام سرزمین ایران محل پیوند آنهاست و به ویژه در ایام نوروز از قبل از مراسمی همچون چهارشنبه سوری تا پایان سیزده به در تقریباً همه به یک شکل و هم‌صدا مراسم خاصی را اجراء می‌کنند و پهنای این سرزمین هماهنگ و یک شکل می‌شود. اما مهاجران غالباً باید تلاش کنند در جمع‌ها و گروه‌های خود در مناطق مختلف دنیا، فضایی این گونه را بازسازی کنند، موقعیت تعامل با سایر هم‌وطنان خود را ایجاد کنند و از طرفی در راستای ترویج فرهنگ و بازنمایی آیین‌ها و نمادهای سرزمین خود تلاش کنند تا از این مسیر، تمایزهای فرهنگی و مشترکات فرهنگی خود را به سایر ملل نمایش دهند و هم این که زیبایی آیین‌های ویژه‌ی خود را که نشان از قدمت فرهنگ و تاریخ این سرزمین دارد، با هدف ایجاد ارتباط و تعامل درست و جلب مردم سایر نقاط جهان به معرض دید آنها بگذارند. امروزه با گسترش مفهوم سرمایه‌ی انسانی، اجتماعی و فرهنگی و کاربرد وسیع این مفاهیم، یکی از مسیرهایی که نشان از سرمایه‌ی اجتماعی- فرهنگی انسان‌ها دارد که در قالب بزرگداشت مراسم ملی –مذهبی و سنتی نمایان می‌شود، همین مراسم و جشن‌های نوروزی هستند. جامعه به عنوان یک کل منسجم و مرکب از اجزاء است که رابطه‌ی عناصر و اجزاء آن با کلیت آن از طریق بازنمایی کارکردهای این اجزاء و میزان اثرگذاری آنها بر کل جامعه از زوایای مختلف سنجیده می‌شود. عید نوروز در بین اعیاد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چرا که در حقیقت، مجموعه‌ای از عناصر اقتصادی، فرهنگی، دینی و سیاسی و اجزاء اجتماعی تجمیع و بازنمایی شده در قالب یک پدیده‌ی عظیم مردمی و بر پایه‌ی آداب کهن، در پدیدارشناسی شهر و رفتار مردم در جمع‌های ایرانیان و در آستانه‌ی نوروز، شاخصه‌های نشاط، مهربانی، تکاپو و ولوله‌ی شادی قابل چشم‌پوشی نیست. از یکی دو هفته قبل از تحویل سال یا همان آغاز سال نو در میان مردم که یا مشغول خرید پوشاک و وسایل نو و یا وسایل خاص هفت سین گرفته تا مراسم چهارشنبه‌سوری و سایر موارد هستند، موجی از نشاط و حال و هوایی بهاری در می‌افتد. نوروز در اقوام ایرانی، گویی نوعی ایجاد فرصت برای این است که مدتی مشکلات خود را فراموش کنند و از دریچه‌ای دیگر و با پیوند به طبیعت، به بازسازی فردی، مناسباتی و کارکردهای زندگی اجتماعی خود بپردازند.
مراسم نوروز، از بازدیدها در ایام نوروز تا آیین‌های مختلف مانند چهارشنبه سوری، خانه‌تکانی، خرید و چیدن سفره‌های هفت‌سین با اجزاء یکسان در تمام اقوام و خانواده‌های ایرانی و در همه جای جهان، ایجاد همبستگی اجتماعی عمیقی می‌کنند و مدنیت و مشارکت عمومی مردمی را در عرصه‌ی فرهنگی بازسازی می‌کند. چرا که اگر متصور باشیم، چنین مراسم و آیین‌هایی حذف شوند، قطعاً نوعی رخوت گسترش پیدا می‌کند. در این حالت با کاهش رضایت عمومی از زندگی، نمی‌توانیم شاهد کارآیی و پویایی جامعه و کارآیی اعضاء جامعه در طول سال باشیم. مراسم و آیین‌های نوروز، در کنار مشارکت عمومی فرهنگی، کارکردهای اقتصادی هم دارند. در این زمان از سال، ایرانیان با خرید کالاها و اجناس ویژه‌ی نوروزی، همچنین رسم خرید لباس و پوشاک نو، می‌توانند به فعالیت تولید کنندگان و کسبه هم رونق دهند و این پدیده قدمی در رونق دادن به چرخه‌ی اقتصادی جامعه محسوب می‌شود. ایام و جشن‌های نوروز در عرصه‌ی سیاسی دارای کارکردهای مهمی هستند. نوروز و سیاست در ارتباط متقابل با هم هستند، از آنجا که نوروز بنا به شواهد تاریخی، زمان آغاز حکومت ایرانی بوده است، از ایام قدیم رسم بوده که در این ایام زندانیان بخشیده می‌شدند و فضای صلح و سازش بر جامعه حاکم می‌شد.
در نهایت با همه‌ی آنچه اشاره شد، به طور قطع می‌توان گفت آیین‌ها و مراسم نورزوی از مراسم چهارشنبه سوری تا سیزده به در، پدیده‌ای است که چنانچه به صورت اصیل و درست اجرا شود، از مهم‌ترین زمان‌ها برای شکل‌گیری همبستگی و یکی شدن اقوام ایرانی و در نهایت منسجم شدن و بهبود هویت جمعی در میان ایرانیان در هر کجای دنیا به شمار می‌آید.